Ανδρούδης Πασχάλης,
«Οι βυζαντινοί πύργοι της Χαλκιδικής: ιστορικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες», Βυζαντιακά 35 (2018-2019), σ. 281-323.
Θεσσαλονίκη 2019
Περίληψη / Summary
Οι βυζαντινοί πύργοι της Χαλκιδικής σώζονται σε μεγάλο αριθμό και χρονολογούνται από τον 11ο έως τον 14ο αιώνα. Ανήκαν στα μετόχια (εξαρτήματα) των μοναστηριών του Αγίου Όρους και προστάτευαν όχι μόνο την καθέδρα (κύρια έδρα) κάθε μετοχίου, αλλά χρησίμευαν και ως τελευταίο καταφύγιο των παροίκων σε περιόδους πειρατικών επιδρομών. Οι πύργοι της Χαλκιδικής ήταν πολυώροφοι και φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν και ως αποθήκες για αγροτικά προϊόντα (όπως ο πύργος του Βολβού). Η είσοδος κάθε πύργου βρισκόταν σε ύψος μερικών μέτρων από το έδαφος, για λόγους ασφαλείας. Για την πρόσβαση σε αυτούς απαιτούνταν ξύλινες σκάλες, όπως ήταν απαραίτητο στους περισσότερους βυζαντινούς πύργους. Τα τείχη ήταν χτισμένα με χοντροκομμένη ή θραυστή πέτρα και άφθονο ασβεστοκονίαμα. Η λιτότητά τους επέτρεπε να θεωρηθούν παράλληλοι με τους πύργους του Αγίου Όρους του ίδιου τύπου. Δυστυχώς, αυτό το χαρακτηριστικό δεν προσφέρει ακριβή βάση για τη χρονολόγησή τους. Επιπλέον, δεν είμαστε σίγουροι για τη χρονολόγηση των πύργων που σώζονται σε ερείπια, καθώς δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ή επιγραφές. Έτσι, η χρονολόγησή τους — και σε ορισμένες περιπτώσεις η ταυτοποίησή τους — είναι δυνατή από τα στοιχεία που παρέχουν βυζαντινά έγγραφα στα μοναστικά αρχεία του Αγίου Όρους. Οι πύργοι των αθωνικών μετοχιών της Χαλκιδικής, οι περισσότεροι από τους οποίους βρίσκονται σε κακή κατάσταση διατήρησης, μπορούν να ομαδοποιηθούν σε δύο βασικές κατηγορίες ανάλογα με τα σχέδια τους και τα εξωτερικά μορφολογικά χαρακτηριστικά τους: α) οι πύργοι χωρίς εξωτερικές αντερίδες και β) οι πύργοι με αντερίδες. Σχεδόν όλοι οι σωζόμενοι πύργοι μπορούν να ταξινομηθούν στην πρώτη κατηγορία (π.χ. οι πύργοι του Προσφορίου, του Πίνακα, της Κρούνας, του Ζωγράφου, της Μαριάνας στην Όλυνθο, του Ζωγράφου, ο πύργος στη Νέα Φώκαια κ.ά.), ενώ στους πύργους με αντηρίδες (πύργος του Βολβού, πύργος του Κοτσάκι), οι εξωτερικοί παραστάδες έχουν σχετικά μικρές διαστάσεις (ρηχές αντηρίδες) και βρίσκονται σε όλες τις πλευρές των πύργων, αλλά όχι στις γωνίες.
Paschalis Androudis The Byzantine Towers of Halkidiki: Historical and Archaeological Data
The Byzantine towers of Halkidiki survive in a large number and date from the 11th to the 14th century. They belonged to the metochia (dependencies) of the monasteries of Mount Athos and they protected not only the kathedra (main seat) of each metochion, but also served as the last refuge of the paroikoi in times of pirate attacks. The towers of Halkidiki were built in many levels and it seems that they were also used as storage depots for agricultural products (like the tower of Volvos). The entrance of each tower was opened some meters above the ground, for reasons of security. Wooden staircases would have been required to gain access to them, as was necessary at most of the Byzantine free-standing towers. The walls were built with rough-cut or rubble stone and abundant lime mortar. Their austerity allowed them to be considered as parallels for Athonite towers of the same type. Unfortunately, this characteristic offers no precise basis for dating. Moreover, we are not certain about the dating of towers which survive in ruins, since they do not present any special features or inscriptions. Thus, their dating — and in some cases identification — is possible by the data provided by Byzantine documents in the monastic archives of Mount Athos. The towers of the Athonite metochia of Halkidiki, most of them in a poor state of preservation, could be grouped in two basic categories according to their ground plans and to their external morphological features: a) the towers without external buttresses, and b) the buttressed towers. Almost all of the preserved towers can be classified in the first category (e.g. the towers of Prosphorion, Pinakas, Krouna, Zographou, Mariana at Olynthos, Zographou, the tower at Nea Phokaia, etc.), while in the buttressed towers (tower of Volvos, tower of Kotsaki), the external pilasters are of relatively small dimensions (shallow buttresses) and are located on all sides of the towers, but not at the corners.
