Περίληψη / Summary
Το καθολικό της Μονής Παντοκράτορος των μέσων του 14ου αιώνα είναι ένα κτιριακό συγκρότημα που αποτελείται από τον κυρίως ναό, τη λιτή και τον εξωνάρθηκα στη δυτική πλευρά, το παρεκκλήσι της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» στη βόρεια πλευρά και το καμπαναριό στη βορειοδυτική γωνία (Εικ. 1). Κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης που πραγματοποιήθηκαν το 2003-2005, ήρθαν στο φως σημαντικά στοιχεία σχετικά με την αρχιτεκτονική ιστορία του συγκροτήματος. Η παρούσα εργασία παρουσιάζει νέα στοιχεία για τις κατασκευαστικές φάσεις του ανατολικού τμήματος του κυρίως ναού στις αρχές του 17ου και έως τον 19ο αιώνα.
Το καθολικό είναι μια τρίκογχη αγιορειτική εκκλησία που εγκαινιάστηκε το 1362-63. Η καμαροσκέπαστη ανατολική κόγχη της επιμηκύνθηκε στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα (Εικ. 1, 5, 15). Το 1847-49 μια εκτεταμένη ανακαίνιση έδωσε στο σύμπλεγμα νεοκλασικά χαρακτηριστικά και στο ανατολικό τμήμα μια δίρριχτη στέγη καλυμμένη με μόλυβδο (Εικ. 4, 7). Μετά την αφαίρεση της στέγης του 19ου αιώνα αποκαλύφθηκε η προηγούμενη κατάσταση.
Έχει παρατηρηθεί ότι η προαναφερθείσα επιμήκυνση, η οποία τεκμηριώνεται από οθωμανικό έγγραφο που φυλάσσεται στο αρχείο της Μονής, φαίνεται να αντιστοιχεί σε τουλάχιστον τρεις διακριτές κατασκευαστικές φάσεις. Έτσι, μια σύνδεση στην καμαροσκέπαστη οροφή 1,20 μ. από τη βάση του κεντρικού τρούλου υποδεικνύει το σημείο όπου ξεκινούσε η πρώιμη ανατολική κόγχη (Εικ. 12). Ένα κεραμικό γείσο σε σχήμα πριονιού που ανακαλύφθηκε τόσο στη νότια όσο και στη βόρεια πλευρά του ανατολικού τμήματος του κυρίως ναού ανήκε σε αυτή τη φάση. Βρισκόταν μισό μέτρο χαμηλότερα σε σχέση με την οροφή του 1849 (Εικ. 5, 14). Επιπλέον, αποδείχθηκε ότι τα πλευρικά θολωτά διαμερίσματα του ανατολικού τμήματος του κυρίως ναού ήταν αρχικά χαμηλότερα σε σχέση με τις σημερινές. Σε μια παλαιότερη φάση η οροφή ήταν περίπου ένα μέτρο χαμηλότερη σε σχέση με την οροφή του 1849.
Από την άλλη πλευρά, φαίνεται ότι ο σημερινός κεντρικός τρούλος δεν είναι ο αρχικός, καθώς αποδείχθηκε ότι ανεγέρθηκε μετά την κατασκευή του πρώιμου καμαροσκέπαστου ανατολικού τμήματος του κυρίως ναού (Εικ. 16). Η επένδυση για το μολυβδένιο κάλυμμα του δέκατου έβδομου αιώνα ήταν ένα στρώμα εδάφους που επικάλυπτε το ανατολικό τμήμα της στέγης. Κατά την εξέταση του τελευταίου βρέθηκαν γκράφιτι χαραγμένα σε αυτό το επίστρωμα. Διακρίθηκαν σε τρεις κατηγορίες: εγχαράξεις τεχνιτών που αποτελούσαν τεχνικές οδηγίες για την κατασκευή τρούλων (Εικ. 21), μονογράμματα της Μονής Παντοκράτορος (Εικ. 22) και ένα μόνο γκράφιτο πουλιού (Εικ. 23), που ήταν μια ναΐφ αναπαράσταση ενός ανάγλυφου πουλιού που στεκόταν στη βόρεια πρόσοψη του παρεκκλησίου «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» (Εικ. 24).
Κατά την εξέταση των στοιχείων που ήρθαν στο φως καθώς προχωρούσαν οι εργασίες στην οροφή του ανατολικού τμήματος του καθολικού, διαφάνηκε η ανάγκη για μια νέα προσέγγιση όσον αφορά τη διαδικασία αποκατάστασης. Έγινε σαφές ότι, όσον αφορά την αρχιτεκτονική πτυχή, η δίρριχτη στέγη του δέκατου ένατου αιώνα αποτελούσε μια μάλλον αδέξια προσπάθεια προσαρμογής στον νεοκλασικό χαρακτήρα που είχε δοθεί στο συγκρότημα εκείνη την εποχή. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά την τεχνική πτυχή, η στέγη του 1849 φαινόταν ασταθής, καθώς δεν είχε κατασκευαστεί σωστά, επειδή η υποκείμενη κυρτή στέγη του δέκατου έβδομου αιώνα δεν άφηνε αρκετό χώρο για να επιτευχθεί η σωστή σύνδεση των διαφόρων ξύλινων μερών της πρώτης (Εικ. 7, 2α). Έτσι, αποφασίστηκε η επιστροφή στην όψη της δεύτερης κατασκευαστικής φάσης της στέγης του δέκατου έβδομου αιώνα. Το γείσο στο ανατολικό τμήμα του κυρίως ναού ξαναχτίστηκε μισό μέτρο χαμηλότερα (Εικ. 5, 7). Η εφαρμογή της μολύβδινης επικάλυψης πραγματοποιήθηκε με τον παραδοσιακό τρόπο.
Faidon Hadjiantoniou, Katholikon of Pantokratoros Monastery in Mount Athos. Building History Evidence during Restoration Work of the seventeenth Century Roof.
The katholikon of the mid fourteenth century Pantokratoros Monastery is a building complex consisting of the nave, the lite and the exonarthex in its west side, the Chapel "Virgin's Dormition" in its north side and the belfry in the NW corner (Fig. 1). During the restoration work carried out in 2003-2005 important evidence concerning the architectural history of the complex came to light. The present paper shows new evidence on the constructive phases of the east part of the nave in the turn of seventeenth and up to nineteenth century. The katholikon is an Athonite triconch church consecrated in 1362-63; its barrel vaulted east conch has been elongated in the first half of the seventeenth century (Fig. 1, 5, 15). In 1847-49 a vast renovation gave the complex neoclassical features and the east part a two-sloping roof covered with lead (Fig. 4, 7). After the removal of the nineteenth century roof the previous state was revealed; noticed has been the fact that the mentioned above elongation, documented by an Ottoman deed kept into the archive of the Monastery, appeared to be corresponding to at least three distinctive constructive phases. Thus a joint on the vaulted roof 1,20 m. from the base of the central dome indicates the point where the early east conch started (Fig. 12). A saw-shaped ceramic cornice discovered in both south and north sides of the east part of the nave belonged to this phase; it run half a meter lower in relation with the 1849 roof (Fig. 5, 14). Moreover, proof was given that the lateral vaulted bays of the east part of the nave were originally lower in relation with the present ones; and in an earlier phase the roof came about one meter lower in relation with the 1849 roof. On the other hand, it appears that the present central dome is not the original one, since it was proved to having been erected after the construction of the early barrel vaulted east part of the nave (Fig. 16). The bedding for the seventeenth century leaded cover was a layer of ground coated the east part of the roof. During the examination of the latter graffiti engraved on this bed were found. They were distinguished in three categories: craftsmen's incisions that constituted technical instructions for the building of domes (Fig. 21); monograms of Pantokratoros Monastery (Fig. 22); and a single graffito of a bird (Fig. 23), that was a naive representation of a relief bird standing on the north facade of the Chapel "Virgin's Dormition" (Fig. 24). During the examination of the evidence that came to light as work proceeded at the roof of the east part of the katholikon, the need of a new approach concerning the restoration procedure appeared. Clear became the fact that, concerning the architectural aspect , the nineteenth century two-sloping roof constituted a rather awkward attempt of adjustment to the neoclassical character given to the complex at that time. On the other hand, concerning the technical aspect, the 1849 roof appeared to be unstable since it has not been constructed properly, because the underlying convex seventeenth century roof did not let space enough to be obtained proper junction of the various wooden parts of the former (Fig. 7, 2a). Thus, the return to the aspect of the seventeenth century roof 's second constructive phase has been decided. The cornice at the east part of the nave was rebuilt half a meter lower (Fig. 5, 7). The application of the lead cover was accomplished in the traditional way.
