Θεολόγος μοναχός Ιβηρίτης,
«Τρία ιβηριτικά χειρόγραφα προερχόμενα από το περιβάλλον του αγίου Φιλοθέου του Κοκκίνου και οι κριτικές εκδόσεις των κειμένων τους», Αθωνικά Μελετήματα 1 (2024), 117-166.
Θεσσαλονίκη 2024
Περίληψη / Summary
Ο αείμνηστος καθηγητής Μπόρις Φόνκιτς, στο πλαίσιο της έρευνάς του σχετικά με τα αυτόγραφα βυζαντινών λογίων, εντόπισε τρία χειρόγραφα της βιβλιοθήκης της μονής Ιβήρων που προέρχονται από τον θεολογικό κύκλο του αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου. Αυτό επιβεβαιώνεται από την εξέταση των υδατογραφημάτων τους. Πρόκειται για τους κώδικες Ιβήρων 265, 266 και 590. Οι δύο πρώτοι, πριν από την προτελευταία τους βιβλιοδεσία τον 19ο αιώνα, αποτελούσαν μια ενιαία ενότητα με 398 φύλλα και περιέχουν τις Ομιλίες του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (οι οποίες συλλέχθηκαν και επιμελήθηκαν από τον άγιο Φιλόθεο), ορισμένα άλλα έργα του και τον Βίο του Παλαμά, γραμμένο από τον ίδιο τον άγιο Φιλόθεο. Αντιγράφηκαν από τον γνωστό γραφέα Μανουήλ Τζυκανδύλη και περιέχουν μια εκτενή προσθήκη αυτόγραφων του ίδιου του αγίου Φιλοθέου, μαζί με πολυάριθμες διορθώσεις, οι περισσότερες από τις οποίες προέρχονται από τον κύκλο του. Ως εκ τούτου, μπορούν να θεωρηθούν αυτόγραφα του αγίου Φιλοθέου. Δυστυχώς, ο κώδικας Ιβήρων 266, που περιέχει τον Βίο του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, δεν χρησιμοποιήθηκε από τον Δημήτριο Τσάμη στην έκδοσή του το 1984, ενώ στην κριτική έκδοση των Ομιλιών του από τον Βασίλειο Ψευτογκά, το 2015, ελήφθησαν υπόψη οι κώδικες 265 και 266, αλλά όχι ως πρωτογενείς πηγές. Ο κώδικας 590, με 325 φύλλα, περιέχει έργα του αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου, ένα εκ των οποίων δεν έχει ακόμη δημοσιευτεί. Αντιγράφηκε από επτά γραφείς (Μανουήλ Τζυκανδύλη, Κωνσταντίνο Σοφό και πέντε άγνωστους). Περιέχει λίγες παρεμβάσεις του συγγραφέα, καθώς και άλλες από μελετητές του κύκλου του. Πιστεύουμε ότι τα προαναφερθέντα χειρόγραφα, μαζί με τα Paris Gr. 421, Βατοπεδίου 134, και πιθανώς άλλα που προέρχονται από τον ίδιο κύκλο, θα πρέπει να θεωρηθούν ως πρωτογενείς πηγές (αρχέτυπα) για μελλοντικές εκδόσεις των κειμένων που διασώζουν. Αυτό είναι ιδιαίτερα κρίσιμο όσον αφορά τις Ομιλίες του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, μια από τις σημαντικότερες συλλογές πατερικών ομιλιών, καθώς η έκδοση του 2015 παρουσιάζει αρκετές αδυναμίες. Στα Παραρτήματα του παρόντος άρθρου προσφέρουμε όλες τις γραμματικές και φραστικές διορθώσεις σε λίγο περισσότερο από το 10% των εκδόσεων των προαναφερθέντων έργων με βάση τα τρία χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης των Ιβήρων.
Theologian monk Iverites, Three manuscripts from Iviron monastery, originating from the circle of Saint Philotheos of Kokkinos and critical editions of their texts
The late Professor Boris Fonkich, in the context of his research on autographs of Byzantine scholars, identified three manuscripts of the library of the Iviron monastery originating from the theological circle of Saint Philotheos Kokkinos. This is confirmed by the examination of their watermarks. These manuscripts are codices Iviron 265, 266, and 590. The first two, before their penultimate 19th century binding, constituted a single unit with 398 folios and contain the Ηomilies of Saint Gregory Palamas (which were collected and edited by Saint Philotheos), some other of his works, and the Life of Palamas, written by Saint Philotheos himself. They were copied by the well-known scribe Manuel Tzykandyles, and contain an extensive autograph addition by Saint Philotheos himself, along with numerous corrections, most of which come from his circle. As such, they can be considered autographs of Saint Philotheos. Unfortunately, codex Iberon 266, which contains the Life of Saint Gregory Palamas, was not used by Demetrios Tsamis in his 1984 edition, while in the critical edition of his Homilies by Vasileios Pseftogas in 2015, codices 265 and 266 were taken into account, but not as primary sources. Codex 590, with 325 folios, contains works written by Saint Philotheos Kokkinos, one of which has not been published yet. It was copied by seven scribes (Manuel Tzykandyles, Konstantinos Sophos, and five unidentified ones). It contains few interventions by the author, as well as others by scholars from his circle. We believe that the aforementioned manuscripts, along with Paris. Gr. 421, Vatopediou 134, and possibly others originating from the same circle, should be considered as primary sources (archetypes) for future editions of the texts they preserve. This is particularly crucial regarding the Homilies of Saint Gregory Palamas, one of the most important collections of patristic homilies, as the 2015 edition exhibits several weaknesses. In the Annexes of the present article we offer all the grammatical and phrasal corrections to a little more than 10% of the editions of the abovementioned works based on the three manuscripts from the Iviron Library.
