Περίληψη / Summary
Η απότομη δημογραφική αύξηση στον Άθω μετά το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα κατέστησε σαφές ότι το τραχύ, ορεινό τοπίο της χερσονήσου δεν θα ήταν ποτέ αρκετό για να καλύψει τις ζωτικές ανάγκες της μοναστικής κοινότητας. Ως εκ τούτου, οι ιδρυτές των νέων μοναστηριών, ανησυχώντας για τη βιωσιμότητα των ιδρυμάτων τους για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά το θάνατό τους, τα προίκισαν με γαιοκτησία σημαντικής κλίμακας. Καθώς οι εκτάσεις αυτές προορίζονταν κυρίως για άμεση εκμετάλλευση, οι ιδρυτές προτίμησαν την περιοχή λίγο έξω από τα αθωνικά σύνορα, ωστόσο περισσότερες περιοχές στη Χαλκιδική και τη Θεσσαλονίκη ήταν επίσης επιλέξιμες, διαμορφώνοντας έτσι τη φυσική επέκταση του Άθωνα.
Σύντομα, η περιοχή αυτή εξελίχθηκε σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί αθωνικός ζωτικός χώρος, καλύπτοντας ολόκληρη τη χερσόνησο της Χαλκιδικής και μια περιοχή από τη Θεσσαλονίκη μέχρι την κοιλάδα του Στρυμόνα, συμπεριλαμβάνοντας επίσης τα νησιά της Λήμνου και των Σποράδων στα νότια. Ο χώρος αυτός επεκτάθηκε "κυκλικά" διαχρονικά, κυρίως προς τα ΒΔ ή ΒΑ, ανάλογα με το ιστορικό υπόβαθρο. Ενώ η διατήρηση αυτού του κεντρικού χώρου συνδεόταν κυρίως με τις ζωτικές ανάγκες των μοναστηριών και την πρόνοια του ιδρυτή τους, η επέκταση του χώρου αυτού πέρα από τα αρχικά του όρια ήταν ένα φαινόμενο που συνδεόταν κυρίως με την πρακτική της δωρεάς και την εμφάνιση μιας νέας γενιάς ευεργετών και δωρητών.
Κρατικές και ιδιωτικές δωρεές γης διαφόρων κλιμάκων έλαβαν χώρα κατά την περίοδο μετά την ίδρυση των μεγάλων μοναστηριών, κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο και ιδίως κατά τον 14ο και τις αρχές του 15ου αιώνα. Αν και το ιστορικό των δωρητών καθώς και τα κίνητρα, το μέγεθος και οι όροι των δωρεών ποικίλλουν τόσο πολύ, η δωρεά, ως πρακτική, φαίνεται να αποτελεί το βασικό μέσο για την επέκταση του αθωνικού χώρου και τη διάδοση του πνεύματός του σε ολόκληρο τον βυζαντινό κόσμο. Οι επόμενοι αιώνες μετά την οθωμανική κατοχή απλώς επιβεβαιώνουν αυτό το σχήμα, καθώς τα μοναστήρια, προκειμένου να ανταποκριθούν στις νέες οικονομικές προκλήσεις της οθωμανικής πραγματικότητας (ιδίως μετά τη λεγόμενη δήμευση των μοναστηριακών περιουσιών από τον Σελίμ Β΄, 1568/9) έπρεπε να προσελκύσουν ένα νέο κύμα δωρεών, ιδίως από τις πλούσιες παραδουνάβιες ηγεμονίες, θέτοντας έτσι το όλο ζήτημα της μοναστηριακής γαιοκτησίας σε νέα βάση σχεδόν μέχρι τη σύγχρονη εποχή.
Dimitris Kalpakis, Old and New Owners. Donation as a Means of Expanding the Athonite Vital Space in the Byzantine Era
The sharp demographic increase in Athos after the second half of the 10th century made it clear that the rough, mountainous landscape of the peninsula could never be enough to cover the vital needs of the monastic community. Therefore, the founders of the new monasteries, being concerned about the viability of their institutions long after their death, endowed them with land property of a considerable scale. As those lands were mainly intended for direct exploitation, the founders preferred the area just outside the athonic borderline, however more regions in Chalkidiki and Thessaloniki were eligible as well, thus formatting the Athos’ physical extension. Soon, this area evolved to what could be called an athonic vital space, covering the whole peninsula of Chalkidiki, and a territory from Thessaloniki up to Strymon valley, also including the islands of Lemnos and Sporades to the south. This area expanded in “circles” throughout time, towards mostly the NW or NE, depending on the historical background. While the maintenance of that core space was linked mostly with the vital needs of the monasteries and its founder’s providence, the expansion of that area beyond its initial limits was a phenomenon linked mainly to the practice of donation and the emergence of a new generation of benefactors and donors. State and private land donations of various scales took place in the period after the establishment of the great monasteries, during the Late Byzantine period and especially in the 14th and early 15th centuries. Although the background of donors as well as the motivations, the size and the terms of the donations vary so much, the donation, as a practice, seems to be the basic means for the expansion of the athonic space and the spreading of its spirit throughout the Byzantine world. The following centuries after the Ottoman occupation simply confirm that scheme, as the monasteries, in order to respond to the new economic challenges of the Ottoman reality (especially after the so-called confiscation of the monastic properties by Selim II, 1568/9) had to attract a new wave of donations, especially from the rich Danuban hegemonies, thus putting the whole issue of monastic land ownership on a new basis almost up to the modern times.
