Summary / Περίληψη
Mamaloukos Stavros,
Notes on Athonite Byzantine Church Architecture
Despite its unquestionably great importance, Athonite Byzantine church architecture remains largely lacking in proper documentation and study. The number of Byzantine churches that have survived to this date in Mount Athos is quite small, numbering approximately 60 buildings. The majority of them appear to date to the Middle Byzantine period. Church building seems to have been limited in the following centuries, until around the mid-15th century. In terms of their original function, about half of the surviving Byzantine Athonite churches were katholika οf large or smaller monasteries. Most of these churches are buildings of intermediate size. In terms of typology, Athonite church architecture displays a remarkable variety. The Protaton Church in Karyes (c. 965) (Fig. 1) was, according to the latest research, a timber-roofed, crossshaped basilica. Three rather small Athonite Byzantine churches, namely the katholika of Ravdouchos Monastery near Karyes (11th c.) and Kalamitsion Monastery in the district of Vatopedi (11th c.), as well as the Agioi Anargyroi chapel in Vatopedi Monastery (c. 1370) (Fig. 2) belong to the timber-roofed, three-aisle basilica type. The first two of them present some peculiarities, which allow for the assumption that their construction followed the model of the church of Protaton.
Only five timber-roofed, single nave type churches that can be safely dated to the Byzantine era are found in Mount Athos; the chapel of the Kellion of Agios Athanasios (mid-10th c.) and the so-called Koura Chapel (third quarter of the 10th c.) in Megisti Lavra, the katholikon of the small monastery of Phalakrou (late 10th or early 11th c.), the chapel in the tower of Agios Georgios in Chelandariou Monastery (mid-13th c.), and the funerary chapel of Chelandariou Monastery (early 14th c.), though the latter also possesses a tripartite, vaulted sanctuary conch (Fig. 3). It is highly probable, nonetheless, that there were many other churches in this rather common and ubiquitous type in Mount Athos, which must have been destroyed in the meantime. The only church known to us to have originally been built in the barrel-vaulted, single nave church type, is the funerary chapel of Vatopedi (c. 1427?) (Fig. 4).
Most of the Athonite churches known to us today belong to variations of the cross-insquare type. It is also very likely that certain other churches that cannot be fully reconstructed, such as the katholika of Kalyka Monastery (late 10th c.) and Χylourgou Monastery (early 11th c.) (Fig. 5), belonged to the cross-in-square type. The vast majority of Athonite cross-in-square type churches belong to the complex cross-in-square type variation. These are the katholika of the monasteries of Zygou [late 10th c.(?)], Agios Prokopios (mid-11th c.), Χenofontos (late 10th and mid-11th c.), Agios Nikolaos Chrysokamarou [late 10th c.(?)], the so-called old katholikon of Esfigmenou [early 11th c.(?)], the late mid-Byzantine(?) second phase of the church of Timios Prodromos in Iviron Monastery, and possibly the original phase of the katholikon of Stavronikita Monastery [11th c.(?)] (Fig. 6).
Apart from the vast majority of typical complex cross-in-square type churches of Mount Athos, there are also three churches which present the rare peculiarity of omitting the parabemata (pastophories). These are the chapels of Agioi Tessarakonta and Agios Nikolaos of the katholikon of Megisti Lavra (c. 963 or early 11th c.), and the chapel of Agios Dimitrios of the katholikon of Vatopedi (first half of the 11th c.) (Fig. 7). Very few simple, four-column, cross-in-square type churches are known to us in Mount Athos. These are the chapel of Panagia of the katholikon of Pantokratoros (third quarter of the 14th c.) and the, now destroyed, old katholika of the monasteries of Agiou Pavlou (1440s) and Grigoriou [late 14th or early 15th c.(?)] (Fig. 8).
Only one church, namely the katholikon of Voroskopou Monastery (early 11th c.) (Fig. 9), belonged to the cross-in-square with contracted west cross-arm type. Five medium or small size churches belong to the contracted cross-in-square type. These are the chapel of Agios Nikolaos in the katholikon of Iviron Monastery (first half of the 11th c.), the chapel of Agios Ioannis Prodromos in the Tower of Agios Savvas of Chelandariou (early 14th c.), the katholikon of the small monastery of Agios Vasileios Chelandariou (c. 1350), the chapel of the Holy Archangels of Chelandariou (1347-1348), the chapel in the Kalentzi Tower (mid-14th c.) (Fig. 10), and, most probably, the chapel of the Three Hierarchs of the katholikon of Pantokratoros (second half of the 14th c.).
Some of the largest and most renowned cross-in-square type churches in Mount Athos were originally built in the so-called Athonite church type. These are the katholika of Vatopedi (c. 980), Iviron (980-983), Chalkeos(?) (mid-11th c.), Chelandariou (early 14th c.) and Pantokratoros (1357 or 1362/1363) (Fig. 11) Monasteries. It must be noted here that the katholikon of Megisti Lavra, considered to be the prototype of this type, is a peculiar cross-in-square church with lateral apses, which in no way is typical of the so-called Athonite church type. The Athonite church type most probably originated in Constantinople. Its spread in Mount Athos during the Middle Byzantine period was limited, while no known specimens of the type are to be found outside Athos until the 14th century.
Both functional as well as symbolic reasons appear to have played a part in the dissemination of the church type in consecutive centuries. It must also be noted here that along the Athonite type churches, one also encounters single-nave triconch churches in Mount Athos, which could be termed as contracted Athonite type churches. These are the katholikon of Melissourgeiou (c. 1030), the chapel of Agios Nikolaos of the katholikon of Vatopedi (mid-11th c.) and the chapel of Agios Dimitrios of the katholikon of Xenophontos (early 14th c.) (Fig. 12). The katholikon of Thessalonikeos (second half of the 14th c.) (Fig. 11H) has been posited to belong to the simple, four-column cross-in-square type churches with lateral apses (choroi). If this proves to be the case, it then seems likely that this Athonite church might be the prototype of post-Byzantine churches in Serbia, which, even though not of the Athonite type, do possess lateral apses (choroi).
The chapel of the Taxiarches of the katholikon of Iviron (between 1005 and 1028), as well as the two small funerary chapels of the katholika of Melissourgeiou (c. 1030) and Zygou (11th c.) Monasteries (Fig. 13), belong to the rather rare in Byzantine church architecture types of the single-nave domed type and of the mausoleum type. Lastly, the building phase of the church of Timios Prodromos in Iviron Monastery, dated around the year 980, must have belonged to the simple octagon type, according to Ploutarchos Theocharidis.
A good number of the largest Athonite churches have undergone additions throughout their history, often soon after their original erection, which in many cases have transformed them into intricate building complexes (Figs. 14, 15).
Byzantine Athonite church architecture can be considered to belong within the architectural framework of the greater regions of Macedonia and Thrace, in which the peninsula actually belongs, and does not constitute some separate sort of local “School”. Moreover, many early Athonite churches appear to possess elements of the so-called “Pre-Helladic School”. The lofty Athonite architecture also often possesses a rather Constantinopolitan character, which is particularly evident both in their typology and morphology, as well as the construction of the churches themselves. At times, the architecture of Mount Athos also receives influences from Thessaloniki, and its greater area of influence, which during the 14th century extended all the way to Serbia.
Interesting specimens of the well-known, in Byzantium, architectural practice of copying prototypes and imitating lofty churches are often encountered in Mount Athos. Lastly, sources provide evidence as to the activity of local building workshops, many of which were composed of or at least included monks, and the crucial role several important figures from the monastic communities themselves played in the choices and design, but also in the realization of the construction of these buildings.
_____________________
Παρά την αδιαμφισβήτητα μεγάλη σημασία της, η αθωνική βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική παραμένει σε μεγάλο βαθμό χωρίς σωστή τεκμηρίωση και μελέτη. Ο αριθμός των βυζαντινών εκκλησιών που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα στο Άγιον Όρος είναι αρκετά μικρός, αριθμώντας περίπου 60 κτίρια. Η πλειονότητά τους φαίνεται να χρονολογείται στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Η οικοδόμηση εκκλησιών φαίνεται να ήταν περιορισμένη κατά τους επόμενους αιώνες, μέχρι περίπου τα μέσα του 15ου αιώνα. Όσον αφορά την αρχική τους λειτουργία, περίπου οι μισές από τις σωζόμενες βυζαντινές αγιορείτικες εκκλησίες ήταν καθολικά μεγάλων ή μικρότερων μοναστηριών. Οι περισσότερες από αυτές τις εκκλησίες είναι κτίρια ενδιάμεσου μεγέθους. Όσον αφορά την τυπολογία, η αθωνική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική παρουσιάζει μια αξιοσημείωτη ποικιλία. Η εκκλησία του Πρωτάτου στις Καρυές (περ. 965) (Εικ. 1) ήταν, σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, μια ξυλόστεγη, σταυροειδής βασιλική. Τρεις μάλλον μικρές αθωνικές βυζαντινές εκκλησίες, δηλαδή τα καθολικά της Μονής Ραβδούχου κοντά στις Καρυές (11ος αι.) και της Μονής Καλαμιτσίου στην περιοχή του Βατοπεδίου (11ος αι.), καθώς και το παρεκκλήσι των Αγίων Αναργύρων στη Μονή Βατοπεδίου (περ. 1370) (Εικ. 2) ανήκουν στον τύπο της ξυλόστεγης, τρίκλιτης βασιλικής. Οι δύο πρώτες από αυτές παρουσιάζουν κάποιες ιδιαιτερότητες, οι οποίες επιτρέπουν την υπόθεση ότι η κατασκευή τους ακολούθησε το πρότυπο του ναού του Πρωτάτου.
Μόνο πέντε ξυλόστεγοι, μονόκλιτοι ναοί τύπου που μπορούν να χρονολογηθούν με ασφάλεια στη βυζαντινή εποχή βρίσκονται στο Άγιο Όρος: το παρεκκλήσι του Κελλίου του Αγίου Αθανασίου (μέσα 10ου αι.) και το λεγόμενο παρεκκλήσι της Κουράς (τρίτο τέταρτο του 10ου αι.). ) στη Μεγίστη Λαύρα, το καθολικό της μικρής μονής Φαλακρού (τέλη 10ου ή αρχές 11ου αι.), το παρεκκλήσι στον πύργο του Αγίου Γεωργίου στη μονή Χελανδαρίου (μέσα 13ου αι.) και το ταφικό παρεκκλήσι της μονής Χελανδαρίου (αρχές 14ου αι.), αν και το τελευταίο διαθέτει επίσης τριμερή, θολωτή ιερή κόγχη (εικ. 3). Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό να υπήρχαν πολλοί άλλοι ναοί αυτού του μάλλον συνηθισμένου και πανταχού παρόντος τύπου στο Άγιο Όρος, οι οποίοι πρέπει να καταστράφηκαν στο μεταξύ. Ο μόνος γνωστός μας ναός που είχε αρχικά κτιστεί στον τύπο του μονόκλιτου ναού με βαρελοειδή θόλο, είναι το ταφικό παρεκκλήσι του Βατοπεδίου (περ. 1427;) (Εικ. 4).
Οι περισσότερες από τις αγιορείτικες εκκλησίες που μας είναι γνωστές σήμερα ανήκουν σε παραλλαγές του σταυροειδούς τύπου. Είναι επίσης πολύ πιθανό ότι ορισμένες άλλες εκκλησίες που δεν μπορούν να ανακατασκευαστούν πλήρως, όπως τα καθολικά της Μονής Καλυκά (τέλη 10ου αι.) και της Μονής Ξυλουργού (αρχές 11ου αι.) (Εικ. 5), ανήκαν στον τύπο σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Η συντριπτική πλειονότητα των αγιορείτικων εκκλησιών τύπου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ανήκει στην παραλλαγή του σύνθετου τύπου σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Πρόκειται για τα καθολικά των μονών Ζυγού [τέλη 10ου αι.(;)], Αγίου Προκοπίου (μέσα 11ου αι.), Ξενοφώντος (τέλη 10ου και μέσα 11ου αι.), Αγίου Νικολάου Χρυσοκαμάρου [τέλη 10ου αι.(;)], το λεγόμενο παλαιό καθολικό της Εσφιγμένου [αρχές 11ου αι. (;)], η ύστερη μεσοβυζαντινή(;) δεύτερη φάση του ναού του Τιμίου Προδρόμου στη Μονή Ιβήρων, και ενδεχομένως η αρχική φάση του καθολικού της Μονής Σταυρονικήτα [11ος αι.(;)] (Εικ. 6).
Εκτός από τη συντριπτική πλειονότητα του τυπικού συμπλέγματος σύνθετου σταυροειδούς τύπου του Αγίου Όρους, υπάρχουν επίσης τρεις εκκλησίες που παρουσιάζουν τη σπάνια ιδιομορφία της παράλειψης των παραβημάτων. Πρόκειται για τα παρεκκλήσια των Αγίων Τεσσαράκοντα και του Αγίου Νικολάου από το καθολικό της Μεγίστης Λαύρας (περ. 963 ή αρχές 11ου αι.) και το παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου στο καθολικό του Βατοπεδίου (πρώτο μισό 11ου αι.) (Εικ. 7). Πολύ λίγες απλές, τετράκλιτες εκκλησίες τύπου σταυροειδούς εγγεγραμμένου είναι γνωστές σε μας στο Άγιο Όρος. Πρόκειται για το παρεκκλήσι της Παναγίας στο καθολικό της Παντοκράτορος (τρίτο τέταρτο του 14ου αι.) και τα, κατεστραμμένα πλέον, παλαιά καθολικά των μονών Αγίου Παύλου (δεκαετία του 1440) και Γρηγορίου [τέλη 14ου ή αρχές 15ου αι.(;)] (Εικ. 8).
Μόνο ένας ναός, και συγκεκριμένα το καθολικό της Μονής Βοροσκόπου (αρχές 11ου αι.) (Εικ. 9), ανήκε στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με συρρικνωμένο δυτικό σταυροθόλιο. Πέντε μεσαίου ή μικρού μεγέθους εκκλησίες ανήκουν στον τύπο του συρρικνωμένου σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Πρόκειται για το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στο καθολικό της Μονής Ιβήρων (πρώτο μισό του 11ου αι.), το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στον πύργο του Αγίου Σάββα Χελανδαρίου (αρχές 14ου αι.), το καθολικό της μικρής μονής του Αγίου Βασιλείου Χελανδαρίου (περ. 1350), το παρεκκλήσι των Αγίων Αρχαγγέλων του Χελανδαρίου (1347-1348), το παρεκκλήσι στον Πύργο Καλέντζη (μέσα 14ου αι.) (Εικ. 10) και, πιθανότατα, το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών του καθολικού του Παντοκράτορα (δεύτερο μισό του 14ου αι.).
Ορισμένες από τις μεγαλύτερες και πιο γνωστές εκκλησίες σταυροειδούς τύπου στο Άγιο Όρος ήταν αρχικά χτισμένες στον λεγόμενο αγιορείτικο τύπο εκκλησίας. Πρόκειται για τα καθολικά των Μονών Βατοπεδίου (περ. 980), Ιβήρων (980-983), Χαλκέως(;) (μέσα 11ου αι.), Χελανδαρίου (αρχές 14ου αι.) και Παντοκράτορος (1357 ή 1362/1363) (Εικ. 11). Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι το καθολικό της Μεγίστης Λαύρας, που θεωρείται το πρότυπο αυτού του τύπου, είναι ένας ιδιόμορφος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με πλευρικές αψίδες, ο οποίος σε καμία περίπτωση δεν είναι χαρακτηριστικός του λεγόμενου αγιορείτικου τύπου ναού. Ο αθωνικός τύπος πιθανότατα προήλθε από την Κωνσταντινούπολη. Η εξάπλωσή του στο Άγιο Όρος κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο ήταν περιορισμένη, ενώ δεν υπάρχουν γνωστά δείγματα του τύπου εκτός Άθω μέχρι τον 14ο αιώνα.
Τόσο λειτουργικοί όσο και συμβολικοί λόγοι φαίνεται να έπαιξαν ρόλο στη διάδοση του τύπου σε διαδοχικούς αιώνες. Πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ ότι μαζί με τις εκκλησίες αγιορείτικου τύπου, συναντά κανείς στο Άγιο Όρος και μονόκλιτους τρίκλιτους ναούς, οι οποίοι θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως συρρικνωμένοι ναοί αγιορείτικου τύπου. Πρόκειται για το καθολικό του Μελισσουργείου (περ. 1030), το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στο καθολικό της Βατοπεδίου (μέσα 11ου αι.) και το παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου στο καθολικό της Ξενοφώντος (αρχές 14ου αι.) (Εικ. 12). Το καθολικό του Θεσσαλονικέως (δεύτερο μισό του 14ου αι.) (Εικ. 11Η) έχει θεωρηθεί ότι ανήκει στους απλούς, τετράκλιτους σταυροειδείς ναούς με πλευρικές αψίδες (χορούς). Εάν αυτό αποδειχθεί ότι ισχύει, τότε φαίνεται πιθανό ότι αυτή η αγιορείτικη εκκλησία μπορεί να είναι το πρωτότυπο των μεταβυζαντινών εκκλησιών στη Σερβία, οι οποίες, αν και δεν είναι αγιορείτικου τύπου, διαθέτουν πλευρικές αψίδες (χορούς).
Το παρεκκλήσι των Ταξιαρχών στο καθολικό της Ιβήρων (μεταξύ 1005 και 1028), καθώς και τα δύο μικρά ταφικά παρεκκλήσια των καθολικών των Μονών Μελισσουργείου (περ. 1030) και Ζυγού (11ος αι.) (Εικ. 13), ανήκουν στους μάλλον σπάνιους στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τύπους του μονόκλιτου θολωτού τύπου και του τύπου μαυσωλείου. Τέλος, η οικοδομική φάση του ναού του Τιμίου Προδρόμου στη Μονή Ιβήρων, που χρονολογείται γύρω στο έτος 980, πρέπει να ανήκε στον απλό οκταγωνικό τύπο, σύμφωνα με τον Πλούταρχο Θεοχαρίδη.
Ένας μεγάλος αριθμός από τις μεγαλύτερες αγιορείτικες εκκλησίες έχουν υποστεί προσθήκες κατά τη διάρκεια της ιστορίας τους, συχνά αμέσως μετά την αρχική τους ανέγερση, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις τις έχουν μετατρέψει σε περίπλοκα οικοδομικά συγκροτήματα (Εικ. 14, 15).
Η βυζαντινή αθωνική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκει στο αρχιτεκτονικό πλαίσιο των ευρύτερων περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης, στις οποίες ανήκει στην πραγματικότητα η χερσόνησος, και δεν αποτελεί κάποιο ξεχωριστό είδος τοπικής "Σχολής". Επιπλέον, πολλές πρώιμες αγιορείτικες εκκλησίες φαίνεται να διαθέτουν στοιχεία της λεγόμενης "Προελλαδικής Σχολής". Η υψηλή αθωνική αρχιτεκτονική διαθέτει επίσης συχνά έναν μάλλον κωνσταντινουπολίτικο χαρακτήρα, ο οποίος είναι ιδιαίτερα εμφανής τόσο στην τυπολογία και τη μορφολογία τους, όσο και στην κατασκευή των ίδιων των εκκλησιών. Κατά καιρούς, η αρχιτεκτονική του Αγίου Όρους δέχεται επίσης επιρροές από τη Θεσσαλονίκη και την ευρύτερη περιοχή επιρροής της, η οποία κατά τον 14ο αιώνα εκτεινόταν μέχρι τη Σερβία.
Ενδιαφέροντα δείγματα της γνωστής, στο Βυζάντιο, αρχιτεκτονικής πρακτικής της αντιγραφής πρωτοτύπων και της μίμησης υψηλών εκκλησιών συναντώνται συχνά στο Άγιο Όρος. Τέλος, οι πηγές παρέχουν στοιχεία για τη δραστηριότητα των τοπικών οικοδομικών εργαστηρίων, πολλά από τα οποία αποτελούνταν από μοναχούς ή τουλάχιστον περιλάμβαναν μοναχούς, καθώς και για τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισαν αρκετές σημαντικές προσωπικότητες από τις ίδιες τις μοναστικές κοινότητες στις επιλογές και τον σχεδιασμό, αλλά και στην υλοποίηση της κατασκευής των κτιρίων αυτών.
