«Η εικονογραφία του οσιομάρτυρα Γεδεών του Καρακαλληνού», Θεσσαλικά Μελετήματα 7 (2017), σ. 217-240.
Περίληψη
Το ζήτημα των νεομαρτύρων, όπως του οσίου Γεδεών, έχει απασχολήσει τους ερευνητές, κυρίως από αγιολογική και υμνολογική άποψη. Για την εικονογραφία του, ωστόσο δεν έχει συνταχθεί καμία μελέτη. Προκειμένου να ερευνήσουμε την ανάπτυξη της εικονογραφίας του οσίου Γεδεών (+1818), οφείλουμε να μελετήσουμε τα σχετικά αγιολογικά κείμενα, από τα οποία και αντλούμε στοιχεία του βίου του. Σύμφωνα με αυτά, δεν είναι τυχαίο ότι απεικονίσεις του αγίου βρίσκονται, κυρίως, στο Άγιον Όρος και στη Θεσσαλία. Από αυτές, μελετούμε όσες χρονολογούνται στον 19ο αιώνα, ενώ όσες χρονολογούνται κατά τον 20ο αιώνα δεν απασχόλησαν την παρούσα έρευνα. Στις φορητές εικόνες, την παλαιότερη απεικόνιση του αγίου γνωρίζουμε από χάρτινη εικόνα, όπου αποδίδεται ο άγιος Γεδεών με τέσσερις σκηνές από τον βίο του. Η εικόνα φιλοτεχνήθηκε στο Άγιον Όρος το 1842, ενώ σώζεται και η χαλκοχαραγμένη μήτρα της, στη μονή Καρακάλλου. Πανομοιότυπη εικόνα υπάρχει και στη Συλλογή της Ντόρης Παπαστράτου, σήμερα στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, ενώ μία τρίτη χάρτινη εικόνα με τον όσιο Γεδεών, βρίσκεται στο ιδιωτικό παρεκκλήσιο του νεομάρτυρα Αγίου Γεωργίου των Ιωαννίνων στην Κόνιτσα. Στην χαλκογραφία υπάρχει αφιερωματική επιγραφή των δωρητών, την οποία εντοπίσαμε και σε αδημοσίευτη βιογραφική εικόνα του αγίου Γεδεών, στον ναό της Παναγίας Φανερωμένης στον Τύρναβο, αλλά και σε αδημοσίευτη εικόνα – λειψανοθήκη στον ναό της Θεοτόκου Οξείας Επισκέψεως, στη Μακρινίτσα Πηλίου, κατάγραφη από επιγραφές. Στις εικόνες αυτές, αναφέρονται, ως δωρητές οι αγιορείτες ιερομόναχοι της μονής Καρακάλλου, Γαβριήλ και ο αδελφός του Αγάπιος με καταγωγή από τη Μακρινίτσα. Ο Γαβριήλ, προφανώς είναι το ίδιο πρόσωπο που αναφέρεται ότι παρέλαβε από τον Τύρναβο μέρος των λειψάνων του αγίου και τα μετέφερε το 1837 στη μονή Καρακάλλου, με εντολή του τότε ηγουμένου της μονής, Προκοπίου. Τρία χρόνια μετά την ανακομιδή των λειψάνων του αγίου, ο καρακαλληνός Γαβριήλ, χρηματοδοτεί και αναθέτει στον ιεροδιδάσκαλο Πολυζώη, με καταγωγή, επίσης, από την Μακρινίτσα, τη σύνθεση της πρώτης Ακολουθίας του αγίου Γεδεών, η οποία εκδίδεται στην Κωνσταντινούπολη το 1840. Στην μονή Καρακάλλου σώζεται σειρά εικόνων του οσιομάρτυρα Γεδεών, οι οποίες χρονολογούνται από το 1844 έως σήμερα, ενώ, άλλη μια εικόνα του νεομάρτυρα Γεδεών του 19ου αιώνα, φυλάσσεται στο κελλί των Αρχαγγέλων - Αβερκαίων στις Καρυές του Αγίου Όρους. Από την μελέτη των παραπάνω διαπιστώσαμε ότι η ανάπτυξη της εικονογραφίας του αγίου συντελείται λίγα χρόνια μετά το μαρτύριό του, αποδεικνύοντας ότι άμεσα καθιερώθηκε στη συνείδηση των πιστών. Επίσης, γίνεται φανερό, ότι εστία της διάδοσης της τιμής του, είναι η μονή Καρακάλλου του Αγίου Όρους, όπου προετοιμάστηκε πνευματικά για το μαρτύριό του. Στην μονή, λίγο αργότερα, εγκαταβίωσαν οι αδελφοί Γαβριήλ και Αγάπιος, συντοπίτες του αγίου Γεδεών από την Μακρινίτσα του Πηλίου. Σε αυτούς οφείλεται τόσο η πρώτη σύνθεση της Ακολουθίας του αγίου, όσο και η καθιέρωση της εικονογραφίας του, με την δωρεά φιλοτέχνησης, τουλάχιστον τριών εικόνων του αγίου, στη μονή όπου ασκήθηκε, στον τόπο που μαρτύρησε και στον τόπο της καταγωγής του. Διαπιστώνουμε, επίσης, ότι οι ενυπόγραφες απεικονίσεις του αγίου Γεδεών, ανήκουν στην παραγωγή των πιο διάσημων καλλιτεχνικών εργαστηρίων, τα οποία έδρασαν στον ελλαδικό χώρο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, όπως των Γαλατσιάνων, των Χιονιαδιτών και των Καρπενησιωτών ζωγράφων.
