Περίληψη / Summary
Η Μονή Διονυσίου στο Άγιο Όρος ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ΄ Μεγαλοκομνηνό της Τραπεζούντας το 1374 και η βιβλιοθήκη της θεωρείται από τις σημαντικότερες του Αγίου Όρους, τόσο σε μέγεθος όσο και σε περιεχόμενο. Περιλαμβάνει 1080 ελληνικά και 6 σλαβονικά χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων 27 πάπυροι, από τους οποίους οι 125 είναι περγαμηνοί τόμοι –μεταξύ των πολύτιμων των οποίων ένα μερικώς παλίμψηστο (κωδ. αρ. 91) και δύο αντιγραμμένα σε μεγαλογράμματη γραφή (κωδ. αρ. 21 και το σήμερα χαμένο κωδ. αρ. 1)–, μερικά αντιγράφηκαν σε ανατολικό ή βομβυκινό χαρτί και τα υπόλοιπα σε δυτικό χαρτί.
Κατάλογοι της συλλογής καταρτίστηκαν από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο το 1895, ενώ οι μεταγενέστερες αποκτήσεις περιγράφηκαν από τον Ευλόγιο Κουρίλα, τον Ευθύμιο Διονυσιάτη (εκδ. Κ. Μαναφής) και τον μοναχό Χρυσόστομο (εκδ. Γ. Παπαζόγλου). Ένας νέος κατάλογος που πληροί τις απαιτήσεις της σύγχρονης κωδικολογίας βρίσκεται σε εξέλιξη από τον Κ. Κακούρο.
Κείμενα από τα χειρόγραφα αυτής της σημαντικής συλλογής έχουν συμπεριληφθεί σε διάφορες εκδόσεις θεολογικών έργων ή σε λευκώματα με χρονολογημένα ελληνικά χειρόγραφα, ενώ οι κολοφώνες και οι μεταγενέστερες σημειώσεις όλων των τόμων έχουν αναπαραχθεί σε πρόσφατη έκδοση. Επιπλέον, τα περισσότερα από τα πολύτιμα εικονογραφημένα χειρόγραφα είτε περιγράφονται στο έργο «Θησαυροί των ελληνικών χειρογράφων του Αγίου Όρους» ήδη από το 1973, είτε περιλαμβάνονται σε ειδικούς καταλόγους εκθέσεων στη Θεσσαλονίκη (1997) και στο Παρίσι (2009).
Στην παρούσα εργασία δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στα χειρόγραφα της συλλογής που χρονολογούνται πριν από την ίδρυση του μοναστηριού και που δωρήθηκαν στη βιβλιοθήκη κατά την περίοδο της τουρκικής κυριαρχίας είτε από ηγεμόνες της Μολδαβοβλαχίας είτε από ιερείς και μοναχούς. Τα τριάντα τέσσερα χειρόγραφα, κυρίως θεολογικού και λειτουργικού περιεχομένου, αλλά και μερικά με κοσμικά κείμενα, που μεταφέρθηκαν στη Ρωσία από τον Αρσένιο Σουχάνωφ το 1654, αναφέρονται και ταυτοποιούνται στον Κατάλογο του Βλαντιμίρ της Συνοδικής Βιβλιοθήκης της Μόσχας. Τα πέντε χειρόγραφα που μεταφέρθηκαν στη Γαλλία από τον Αθανάσιο τον Ρήτορα στα μέσα του 17ου αιώνα προσδιορίζονται επίσης στη συλλογή Coislin της Bibliothèque Nationale στο Παρίσι, καθώς και μερικά εικονογραφημένα ή πολύτιμα τόμοι, που περιγράφονται από τον Λάμπρο και σήμερα αγνοούνται, δύο από τα οποία προσδιορίζονται σε αμερικανικές συλλογές.
Εξετάζεται επίσης εν συντομία το βιβλιογραφικό εργαστήριο που λειτουργούσε στο μοναστήρι από το 1570 περίπου και για σχεδόν έναν αιώνα μετά, από το οποίο γνωρίζουμε σήμερα περισσότερους από 200 κώδικες θεολογικού και λειτουργικού περιεχομένου, αντιγραμμένους από διάφορους διάσημους γραφείς που μιμούνταν τη λειτουργική γραφή της μονής των Οδηγών στην Κωνσταντινούπολη. Αρκετοί τόμοι έχουν ταυτοποιηθεί στη συλλογή του μοναστηριού και σε άλλα μοναστήρια του Αγίου Όρους ή της Πάτμου. Αυτοί οι διακεκριμένοι αντιγραφείς, από τον ηγούμενο Θεωνά, που φαίνεται να ίδρυσε το εργαστήριο, έως τον Ιγνάτιο, που ήταν επίσης βιβλιοδέτης και μετέφρασε σε δημώδη ελληνική παλαιότερα πατερικά κείμενα, τον Δανιήλ, τον Κυριακό και άλλους, φρόντισαν με μεγάλη προσοχή τη βιβλιοθήκη σε μια περίοδο που τα τυπωμένα βιβλία άρχισαν να φτάνουν στο μοναστήρι από τη Δύση και να τοποθετούνται δίπλα στα χειρόγραφα. Σε μια δύσκολη περίοδο για την ελληνική παιδεία, το μοναστήρι του Διονυσίου διατήρησε ζωντανό το πνεύμα της αντιγραφής και της μελέτης των ορθόδοξων θεολογικών και πατερικών κειμένων.
Εξετάζεται επίσης το περιεχόμενο των χειρογράφων της μονής του Διονυσίου. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στους σαράντα οκτώ κώδικες με κοσμικά και κλασικά κείμενα, όπως αποσπάσματα από την Ιστορία του Ηροδότου, του Πλουτάρχου, του Διογένη Λαέρτιου, της βυζαντινής Τριάδας του Ευριπίδη (Ορέστης, Τρωάδες και Φοίνισσαι) με σχόλια, ρητορικά κείμενα του Λυσία, του Αίλιου Αριστείδη και του Λιβάνιου, φιλοσοφικά κείμενα του Προκλού Διαδόχου και του Μιχαήλ Ψελλού, νομικά κείμενα, όπως η συλλογή από τη Βασιλική του Μιχαήλ Ατταλείατη και της Εξαβίβλου του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου, γραμματικά έργα του Γεωργίου Χοιροβοσκού, του Μάξιμου Πλανούδη και του Μανουήλ Μοσχόπουλου. Η συλλογή περιλαμβάνει επίσης λεξικά, χρονικά και μια σειρά από εγχειρίδια που χρησιμοποιήθηκαν για διδακτικούς σκοπούς κατά την περίοδο της τουρκικής κατοχής.
Τέλος, σύντομη αναφορά γίνεται στα πενήντα οκτώ εικονογραφημένα λειτουργικά χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του Διονυσίου, πολλά από τα οποία είναι πολυτελή τόμοι που χρονολογούνται πριν από την ίδρυση της μονής και προέρχονται κυρίως από την Κωνσταντινούπολη. Μερικά από αυτά τα πολύτιμα χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων και αρκετοί πάπυροι, διατηρούνται σε άριστη κατάσταση και έχουν μελετηθεί εκτενώς τα τελευταία χρόνια από φοιτητές βυζαντινής τέχνης.
Η πολύτιμη αυτή συλλογή αποτελεί καθρέφτη της πνευματικής δραστηριότητας γενεών μοναχών και μορφωμένων ηγουμένων της μονής του Διονυσίου. Τα χειρόγραφα αυτά μελετήθηκαν από μοναχούς και επισκέπτες, οι οποίοι άφησαν τις σημειώσεις τους στους ίδιους τους τόμους ή κατέγραψαν σημαντικά γεγονότα στα φύλλα των βιβλίων, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες στους μελετητές της ιστορίας της μονής και του Αγίου Όρους συνολικά.
Constantinidis Costas, The Library of the Monastery of Dionysiou on Mount Athos
The Monastery of Dionysiou on Mount Athos was founded by the Emperor Alexios III Megalokomnenos of Trebizond in 1374 and its library is conside - red among the most important of the Holy Mountain, both in size as well as in content. It contains 1080 Greek and 6 Slavonic manuscripts, including 27 scrolls, of which 125 are parchment volumes –containing among the valuable ones a partly palimpsest (cod. no. 91) and two copied in the uncial script (cod. no. 21 and the missing today cod. no. 1)–, a few were copied on Oriental or bombycine paper and the rest on Western paper.
Catalogues of the collection were prepared by Spyridon Lambros in 1895, while later acquisitions were described by Eulogios Kourilas, Euthymios Dionysiates (ed. by C. Manaphes) and the monk Chrysostomos (ed. by G. Papazoglou). A new Catalogue meeting the requirements of modern codicology is in progress by C. Cacouros.
Texts from the manuscripts of this important collection were included in various editions of theological works, or in albums of dated Greek manuscripts, and the colophons and later notes of all the volumes were reproduced in a recent edition. Furthermore, most of the highly illuminated volumes were either described in the “Treasures of the Greek Manuscripts from Mount Athos” as early as 1973, or were included in special Catalogues of exhibitions in Thessalonike (1997) and Paris (2009).
In this paper special attention is given to the manuscripts of the collection dated before the foundation of the monastery and presented to the library du - ring the period of the Turkish domination either by rulers of the Moldovlachia or by priests and monks. The thirty-four manuscripts mostly of theological and liturgical content, but also a few with secular texts, taken to Russia by Arsenii Shuchanov in 1654 are also referred to and identified in the Catalogue of Vladimir of the Synodal Library of Moscow. The five manuscripts taken to France by Athanasios the Rhetor in the middle of the seventeenth century are also identified in the Coislin collection of the Bibliothèque Nationale in Paris, as well as a few illuminated or precious volumes, described by Lambros and today missing, two of which are identified in American collections.
The Scriptorium operating in the monastery from c. 1570 and for nearly a century thereafter, from which we know today of more than 200 volumes of theological and liturgical content, copied by a number of famous scribes imitating the liturgical script of the monastery of Hodegōn in Constantinople, is also examined briefly. A number of volumes are identified in the collection of the monastery and other monasteries of Mount Athos or Patmos. These distinguished copyists from the abbot Theonas, who seem to have initiated the scriptorium, to Ignatius, who also acted as a binder and rendered to demotic Greek earlier patristic texts, Daniel, Kyriakos and others, took great care of the library at a period when printed books were also arriving to the monastery from the west and were shelved side by side with the manuscripts. At a difficult period for Greek learning the monastery of Dionysiou kept the spirit of copying and studying the Orthodox theological and pateric texts alive.
The content of the manuscripts of the monastery of Dionysiou is also considered. Special attention is given to the forty-eight volumes with secular and classical texts, such as excerpts from the history (Ἱστορίη) of Herodotus, Plutarch, Diogenes Laertius, the Byzantine Triad of Euripides (Orestes, Troads and Phoenissai) with scholia, rhetorical texts of Lysias, Aelius Aristeides, and Libanius, philosophical texts of Proklos Diadochos and Michael Psellos, legal texts, like the compilation from the Basilica of Michael Attaleiotes and the Hexabiblos of Constantine Armenopoulos, grammatical works by George Choiroboskos, Maximos Planoudes and Manuel Moschopoulos. The collection also contains dictionaries, chronicles, and a number of textbooks used for teaching purposes during the period of Turkish rule.
Finally, brief attention is given to the fifty-eight illuminated liturgical manuscripts of the library of Dionysiou, a number of which are de luxe volu - mes dated prior to the foundation of the monastery and originate mostly from Constantinople. Some of these precious manuscripts including a number of scrolls, are preserved in excellent condition and were extensively studied in recent years by the students of Byzantine art.
This precious collection is a mirror of the intellectual activities of generations of monks and learned abbots of the monastery of Dionysiou. These manuscripts were studied by monks and visitors who left their notes in the volumes themselves or recorded important events in the flyleaves of the books giving valuable information to the student of the history of the monastery itself and the whole of Mount Athos.